Tv-redacteur Lisa Frenkel volgde het het euthanasietraject van actrice Chrisje Comvalius

Door Lisa Frenkel
Ik zit in mijn auto en rijd door het centrum van Rotterdam. Via een paar drukke straten waarvan ik de namen niet ken, rijd ik de Erasmusbrug op en ik lach. Negen maanden geleden reed ik hier ook. In dezelfde auto. Samen met Chrisje. Ze zat naast me en zong smartlappen. Ze genoot van hoe prachtig haar stad er in het donker bij lag. De eerste draaidag zat erop, ik bracht haar vanaf theater Walhalla terug naar huis.

Bakkeljauw

In haar fijne huis op de achtste verdieping vergaapte ik me bij ieder bezoek opnieuw aan het uitzicht. ‘Een mooier uitzicht over deze stad bestaat niet’, riep Chrisje dan vanuit haar keuken. Ze stond vaak ‘s avonds voor haar raam en zei dan hardop: “I am queen Chris, New York City eat your heart out, this is Europe, this is Rotterdam!” Soms had ze saoto soep voor me gemaakt, of een broodje bakkeljauw met zuur. Ik ging geregeld langs en iedere woensdagochtend belden we. Rotterdam is veranderd sinds ik Chrisje heb leren kennen.

Complex thema

Het is februari 2023 wanneer mijn collega Eva de Breed en ik arriveren in Den Haag en ietwat gespannen aankloppen bij Expertisecentrum Euthanasie. We zijn net gestart met de research voor het nieuwe tv-seizoen Roosen & Borst en dit is één van de eerste gesprekken. Het wordt een serie waarin we onderzoeken wat een waardig levenseinde is bij dementie. Aan de grote tafel in Den Haag spreken we met medewerkers van de afdeling communicatie en via een beeldscherm met Constance de Vries, artsen bij het expertisecentrum. Het wordt me duidelijk hoe er vanuit het centrum wordt gedacht en gehandeld en al snel realiseer ik me dat euthanasie bij dementie een complex thema is.

Netwerk

We leren over huisartsen die een verzoek kunnen afwijzen, mensen die wilsonbekwaam worden ofwel zijn, het wetboek van strafrecht en de toetsingscommissie. Het gesprek over een waardig levenseinde bij dementie krijgt meer vorm. Het wordt aangevuld met medische, juridische en ethische overwegingen. Het is niet enkel iemands persoonlijke wens; er komt veel meer bij kijken. De vraag is onderdeel van een netwerk waarin familie, de huisarts en in veel gevallen Expertisecentrum Euthanasie van groot belang zijn. Ik luister aandachtig en schrijf mee, maar één vraag spookt het hele gesprek door mijn hoofd: wie wil tijdens zo’n complex en emotioneel proces nou in godsnaam gevolgd worden door een filmploeg?

Zoektocht

Nog geen maand later zitten we bij Chrisje op de bank. We zijn door de persvoorlichter van het expertisecentrum gekoppeld. Hier ging uiteraard een zoektocht aan vooraf. Het centrum is terughoudend met het benaderen van patiënten voor media, om te voorkomen dat de aanwezigheid ervan van een rol speelt in het euthanasietraject. In dit geval had Chrisje zelf aangegeven dat ze graag mee zou willen werken aan publicaties: ze wilde dat ook binnen niet westerse gemeenschappen meer over euthanasie zou worden gesproken.

Ongemak

Vanuit haar grote stoel vertelt ze honderduit, al begint haar brein na een klein uur aanzienlijk te haperen. “Het is die vervelende alzheimer, dan ben ik het opeens even helemaal kwijt.” Ik vraag naar haar jeugd, haar werk en haar familie. Ik vind het lastig om de juiste woorden te vinden wanneer ik naar haar euthanasiewens vraag. Ik stotter wat, ze ziet mijn ongemak en stelt me gerust. “Ik heb altijd geweten dat ik euthanasie wil, ik wil de regie houden. Al meer dan tien jaar schrijf ik dat op, met behulp van mijn huisarts. De grootste aderlating in dit ziekteproces is dat ik nu geen boeken meer kan lezen. Het leven heeft daardoor voor mij geen zin meer. Ik wil niet dat ik allemaal dingen niet meer kan, maar het gaat hard nu en ik wil niet te lang wachten. “

Ik zie de vastberadenheid in haar ogen en hoor de helderheid in haar stem. “Ik heb mijn vader en moeder begraven en dan komt er als kind zoveel op je af. Dat wens ik niet voor mijn zoon. Ik wil het zelf regelen en het goed afronden voor hem, dan hoeft niemand te lijden.” Mijn ongemak wordt minder en ik vraag hoe ze de komende tijd voor zich ziet. “Ik wil voor de laatste keer naar een voorstelling, de spullen in mijn huis verdelen en dan wil ik naar een hospice. Ik wil niet sterven in mijn eigen mooie bed, heb ik besloten. Voor de herfst wil ik er niet meer zijn.”

Draaiboek

Naarmate de tijd verstreek begon ik me steeds bewuster te worden van mijn positie binnen dit traject. Chrisje had een draaiboek. Al liet haar hoofd het steeds meer afweten, het draaiboek gaf haar overzicht, houvast en bovenal rust. Ik werd steeds meer deelgenoot gemaakt van dat draaiboek. Ik was op de hoogte van de afspraken die zij had, op welke datum ze naar het hospice wilde gaan en op welke datum ze wilde sterven. Maar ik voerde niet alleen gesprekken met Chrisje en wist dus dat haar draaiboek aan veel veranderingen onderhevig was. Soms had ik het gevoel dat ik overal precies middenin stond, want alle verschillende perspectieven waren van belang.

Ontwikkelingen

Zo’n een keer in de maand spraken we met de persvoorlichter van het expertisecentrum. We hielden elkaar op de hoogte over de ontwikkelingen binnen het traject en bespraken nieuwe draaidagen. Ook werd er via de afdeling communicatie contact gelegd met ‘team Chrisje’. Via deze route hoorde ik bijvoorbeeld dat het medisch dossier nog helemaal niet volledig was. De arts vertelde me dat er nog een aantal gesprekken met Chrisje gevoerd moesten worden. Ook moest de diagnose alzheimer duidelijker op papier gezet worden door een geriater en uiteindelijk moest ook een SCEN-arts worden ingeschakeld.

Integriteit

Goed contact met het expertisecentrum was belangrijk voor de integriteit van het gehele proces. De aanwezigheid van de camera mag immers niet worden onderschat. Ik sprak ook veel met medewerkers van het hospice. Hierdoor werd mij duidelijk dat een kamer reserveren op Chrisje haar gewenste datum niet mogelijk was, je weet tenslotte – bijna – nooit wanneer iemand precies sterft. Ik wilde al deze informatie alleen niet met haar delen. Veranderingen en de grote afhankelijkheid van anderen met betrekking tot haar euthanasiewens gaven haar enorme spanning en onrust. Dus met al die informatie in mijn achterhoofd bleef ik vooral luisteren.\

Gezien het draaiboek van Chrisje leefde ik soms met het idee dat de dood in deze kaders daadwerkelijk regiseerbaar was. Maar uiteraard moet constant rekening worden gehouden met verschillende scenario’s. Nuances en details zijn wat mij betreft de dingen die een leven vormgeven. De gedegen manier waarop het EE-team hier naar een persoonlijk mensenleven keek, ontroerde me dan ook. Ondertussen had ik al uren aan gespreksverslagen op papier staan. Het werd me duidelijk dat al die verhalen door het team – in een aanzienlijk kortere tijd – óók werden gezien. Ieder leven is anders en dus is ieder euthanasietraject ook anders. Iedere wens is maatwerk. En dat inzicht vond ik zowel verhelderend als spannend, want niets was zeker tot het moment dat het daadwerkelijk zou gebeuren.

Onrust

Ik ben weer bij Chrisje en zie dat ze zich niet goed voelt. Ze is gespannen en onrustig. Ik vraag hoe het gaat en na een paar seconden begint ze te huilen. “Ik weet niet of ze echt hebben gezien dat ik achteruit ga. Ik ben bang dat het allemaal niet doorgaat.” Ik wil haar geruststellen en tegen haar zeggen dat het allemaal goed komt, maar ik doe het niet. Het voelt ongepast. Ik probeer alle gesprekken die ik met de betrokken partijen heb gevoerd uit mijn hoofd te zetten. Dan vraag ik “ben je bang voor de dood?” “Nee’, zegt ze, “dat ben ik niet. Je hoeft niet bang te zijn voor de dood, want niemand is ooit teruggekomen om te vertellen hoe het daar is. Ik ben dankbaar voor het leven dat ik heb geleid. Ik heb veel gemaakt. Soms was het zwaar, maar het bracht me altijd weer ergens. En alles is altijd goed gekomen.” Ze glimlacht en zucht. “Dan zal het nu vast ook goedkomen”, zeg ik dan.

Teleurstelling

En toen ging het opeens snel. Er kwam een kamer vrij in het hospice, veel eerder dan in haar draaiboek stond geschreven. Chrisje moest schakelen, en wij als redactie ook. Een hospice is de laatste plek waar je bent voordat je sterft. Ging het dan echt gebeuren? Ik realiseerde me dat ik in alle gesprekken constant de optie openhield dat het niet door zou gaan. Misschien om al voorbereid te zijn op de teleurstelling. Dit was overigens een vreemde gewaarwording voor mij want ik hoopte dus dat deze vrouw dood zou gaan. Op deze uitkomst had ik nooit eerder in mijn leven gehoopt. Kort daarna gaf ook de SCEN-arts positief advies. In principe liep alles steeds gestaag door, maar nu opeens leek de trein sneller te gaan rijden. Alsof het naderende einde het dagelijkse tempo deed opvoeren. Ik telde de weken en de dagen af tot 22 augustus, de dag van Chrisje’s euthanasie.

Sterrenstof

We zitten met de filmploeg in de auto en rijden naar Rotterdam. We zijn allemaal zenuwachtig. Ik voel opeens heel duidelijk hoe dapper je moet zijn om te beslissen dat je liever dood bent dan levend. Als je op deze manier afscheid kunt nemen van je leven, dan ben je wat mij betreft een moedig mens. Zodra we haar kamer binnenstappen loopt ze stralend op me af en omhelst me. “Ik ben zo blij en opgelucht, maar ik ben vooral dankbaar voor dit alles. Mijn vader vertelde vroeger dat we allemaal bestaan uit sterrenstof, alles en iedereen. We hangen daarom altijd in de lucht, ook al zijn we er niet meer. Ik ben straks ook sterrenstof, maar dan nog wel met een grote mond en een groot hart.”

Onwerkelijke minuten

We lachen en huilen tegelijk. Ik kijk haar voor de laatste keer aan en ga dan naar buiten. Dan arriveert Expertisecentrum Euthanasie: ‘Team Chrisje’ en de persvoorlichter. De arts draagt het koffertje in haar hand en samen lopen ze rustig naar Chrisje’s kamer. De crew loopt achter ze aan en blijven wachten voor de kamerdeur. Samen met de persvoorlichter wacht ik in de huiskamer van het hospice. We kijken naar de klok. Het is kwart voor twee. Onwerkelijke minuten die we nooit meer vergeten gaan voorbij. De stilte wordt doorbroken door de deur die openklapt. De medewerker van het hospice loopt richting haar kantoor met een zakdoek in haar hand, ze is zichtbaar aangedaan. Chrisje is om twee uur in de middag rustig overleden in het bijzijn van haar familie en vrienden.

Even later komt het EE-team de huiskamer binnen. We gaan samen zitten aan de tafel en drinken een kop koffie mét een chocolaatje. Ik voel ontlading. De arts vertelt dat alles goed en vredig is verlopen. In iedere minuut van dit afgelopen halfuur zijn weloverwogen keuzes gemaakt, dus alles voelt rustig. De combinatie van professionaliteit en persoonlijke betrokkenheid intrigeert me. De dienst die zij zojuist hebben bewezen is groots. En toch, hier zo aan de tafel zou je van een afstand kunnen denken dat we daar met elkaar gewoon onze middagpauze aan het houden zijn.

Het leven gaat door. Ik mis haar wanneer ik Rotterdam in rijd, maar acceptatie overheerst. Ik zag hoe goed er naar haar verhalen werd geluisterd en dat ze volledig werd gezien. Dit heeft tijdens het proces gezorgd voor rust bij Chrisje, maar zeker ook voor rust bij haar nabestaanden. Ik heb van dichtbij mogen leren hoe een gesprek over leven en dood kan worden gevoerd en dat neem ik mee voor de rest van mijn leven.